Η γεωλογία των Λευκών Ορέων (κείμενο: Δρ. Χαρ. Γ. Φασουλάς, περιοδικό Φουρόγατος, 54, Σάββατο, 10 Ιούλιος 2004).\r\n\r\nΤα Λευκά Όρη είναι όντως λευκά! Αυτή είναι μια διαπίστωση που κάνει ο καθένας όταν ατενίζει από κάποια μακρινή απόσταση την οροσειρά της δυτικής Κρήτης. Από όπου και εάν προσεγγίζει την περιοχή, όποια εποχή του χρόνο και αν γίνεται, το λευκό είναι το χρώμα των κορυφών. Το χειμώνα βέβαια είναι το απαστράπτον κατάλευκο του χιονιού που ντύνει τις κορυφές. Όταν αυτό λείπει οι κορυφές και πάλι είναι λευκές εξαιτίας του γκριζόλευκου μαρμάρου που ξεπροβάλει γυμνό από βλάστηση στο ορίζοντα.\r\n\r\nΤα Λευκά Όρη είναι η πιο μεγάλη σε όγκο οροσειρά της Κρήτης που σχηματίζεται στο σύνολο της από μάρμαρα, ασβεστόλιθους και δολομίτες. Πετρώματα δηλαδή που έχουν σαν βάση τους το ανθρακικό ασβέστιο. Στο σύνολο τους σχηματίστηκαν πριν από αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια μέσα σε θάλασσα από το διαλυμένο ανθρακικό ασβέστιο που τα νερά της βροχής ξέπλεναν από τα πετρώματα της ξηράς.\r\n\r\nΗ εικόνα της οροσειράς δίνει τη δυναμική εντύπωση μιας γροθιάς που τρυπάει τη γη και ξεπροβάλει προς τον ουρανό, χαρακτηριστικό που πράγματι οφείλεται σε γεωλογικές δυνάμεις που ανασήκωσαν βίαια τα πετρώματα πριν από μερικά εκατομμύρια χρόνια και συνεχίζουν και σήμερα. Στα τελευταία 5 εκατομμύρια χρόνια η ανύψωση αυτή, συγκρινόμενη με τη σημερινή στάθμη της θάλασσας, ήταν πάνω από 1500 μέτρα.\r\n\r\nΗ κατακόρυφη διαδρομή των πετρωμάτων των Λευκών Ορέων χαράχτηκε βαθιά από την αντίσταση του εmφανειακού νερού που δημιούργησε τα μεγάλα φαράγγια, με εντυπωσιακό τη Σαμαριά και τα μεγάλα σπηλαιοβάραθρα, όπως ο Γουργούθακας που φτάνει στα 1100 περίπου μέτρα βάθος από την επιφάνεια της γης. Όλα τους αποτέλεσμα της Καρστικής διάβρωσης και της τεκτονικής ανύψωσης της ξηράς.\r\n
Τα πετρώματα της περιοχής
\r\nΗ γεωλογία της περιοχής θα μπορούσε να είναι μονότονη, μια που σε σχέση με την υπόλοιπη Κρήτη, τα πετρώματα που υπάρχουν είναι πολύ λίγα. Όμως οι διαδικασίες που επέδρασαν πάνω σε αυτά ήταν τόσο έντονες και ποικίλες που το τελικό αποτέλεσμά τους, το σημερινό ανάγλυφο, είναι εντυπωσιακό.\r\n\r\nΣυνολικά στον κύριο κορμό της οροσειράς υπάρχουν δύο κυρίως ομάδες πετρωμάτων, των Πλακωδών Ασβεστολίθων και του Τρυπαλίου. Η σημαντικότερη και αυτή που κατέχει το μεγαλύτερο όγκο είναι η ομάδα πετρωμάτων των ”Πλακωδών Ασβεστολιθών”. Είναι τα πετρώματα που σε όλο το νησί σχηματίζουν τη ραχοκοκαλιά πάνω στην οποία βρίσκονται όλες οι υπόλοιπες ομάδες, παράλληλα, είναι και τα πιό βαθιά πετρώματα που γνωρίζουμε στην Κρήτη, εφόσον δεν ξέρουμε τι υπάρχει κάτω από αυτά. Αν και στην Κρήτη η ηλικία των πετρωμάτων της ομάδας ξεκινάει από τα 300 περίπου εκατομμύρια χρόνια από σήμερα, στα Λευκά Όρη υπάρχουν μόνο τα ανώτερα τμήματα της ομάδας. Έτσι, στις ανατολικές παρυφές της οροσειράς υπάρχουν γκρίζοι δολομίτες και ασβεστόλιθοι ηλικίας 200 εκ.χρ., ενώ στον κεντρικό κορμό της οροσειράς εμφανίζονται τα νεώτερα πετρώματα\r\n\r\nΑπό τα πιο χαρακτηριστικά είναι ο στρωματολιθικός δολομίτης, ένα σκούρο ταινιωτό πέτρωμα με λουρίδες αποθέσεωνσιδήρου, που δημιουργείται από τους στρωματόλιθους, οργανισμούς που ζουν σε νερά χωρίς οξυγόνο. Αυτοί οι οργανισμοί που απορροφούν τα διαλυμένα οξείδια του σιδήρου και απελευθερώνουν οξυγόνο, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εμφάνιση του οξυγόνου στην ατμόσφαιρα της γης πριν από 2 δισεκατομμύρια χρόνια. Τμήματα των πετρωμάτων αυτών συναντούνται μέσα στο φαράγγι στης Σαμαριάς, κυρίως στο ανώτερο και δυτικό του τμήμα, καθώς και με τη μορφή ογκόλιθων στην κοίτη του ρέματος.\r\n\r\nΣε πολλά σημεία της οροσειράς και ιδιαίτερα στην κορυφή του Γκίγκιλου, κιτρινωποί σχιστόλιθοι με λεπτά στρώματα ψαμμιτών, σκεπάζουν το στρωματολιθικό δολομίτη. Αυτά τα στρώματα που παίρνουν την ονομασία τους από τη χαρακτηριστική κορυφή, σηματοδοτούν ένα μεγάλο γεωλογικό γεγονός πριν από 160 εκ.χρ. Τότε ο βυθός του ωκεανού μέσα στον οποίο σχηματίζονταν τα πετρώματα της ομάδας άρχισε να βαθαίνει γρήγορα ως συνέπεια της απομάκρυνσης των πλακών της Αφρικής και της Ευρώπης. Αποτέλεσμα του φαινομένου αυτού ήταν να σχηματιστεί το πλέον τυπικό πέτρωμα της ομάδας, που κυριαρχεί στην οροσειρά και μέσα στο φαράγγι της Σαμαριάς, ο πλακώδης, γκριζο-μπλέ ασβεστόλιθος με τις χαρακτηριστικές λευκές ταινίες ή σώματα πυριτιόλιθου.\r\n\r\nΟ ασβεστόλιθος αυτός που αποτέλεσε για αιώνες ένα καταπληκτικό δομικό υλικό σε όλο το νησί, έχει στη βάση του σφαιρικά ή ελλειπτικά σώματα λευκού πυριτίου που σύμφωνα με κάποιους ερευνητές μπορεί να οφείλονται σε σφουγγάρια που ζούσαν στο βυθό, όσο ακόμα ήταν σχετικά σε μικρό βάθος. Στα ανώτερά του τμήματα το πέτρωμα αποτελείται από πιο λεπτές πλάκες που αποχωρίζονται εύκολα μεταξύ τους και εναλλάσσονται με ταινίες και πολύπλοκες, σχεδιαστικά, μορφές λευκού πυριτόλιθου. Τόσο ο ασβεστόλιθος όσο και ο πυριτόλιθος σχηματίστηκαν από τα διαλυμένα άλατα του ασβεστίου και του πυριτίου στα μεγάλα θαλάσσια βάθη.\r\n\r\nΠάνω από αυτούς τους πλακώδεις ασβεστόλιθους, υπάρχουν σε ορισμένα σημεία της οροσειράς, πολύ μικρά στρώματα φλύσχη που αποτέθηκε πριν από 30 περίπου εκ.χρ. κλείνοντας τη διαδικασία σχηματισμού των πετρωμάτων της ομάδας των ”Πλακωδών Ασβεστολίθων”.\r\n\r\nΕκτός όμως από τα πετρώματα των Πλακωδών ασβεστόλιθων μερικές άλλες ομάδες πετρωμάτων βρίσκονται στην οροσειρά των Λευκών Ορέων. Πρόκειται για την ομάδα των ανακρυσταλλωμένων ασβεστόλιθων του Τρυπαλίου, τα σχιστολιθικά κυρίως πετρώματα της ομάδας των Φυλλιτών-χαλαζιτών και ασβεστόλιθοι της ομάδας της Τρίπολης. Τα πετρώματα του Τρυπαλίου εμφανίζονται μόνο στη δυτική Κρήτη και είναι οι χαρακτηριστικοί λευκοί ασβεστόλιθοι (μάρμαρα) των κορυφών των Λευκών Ορέων που σκεπάζουν τους Πλακώδεις ασβεστόλιθους ή οι λατυποπαγείς ασβεστόλιθοι με τις τρύπες που συναντούνται από τους Λάκκους μέχρι και τον Ομαλό, ή στο όρος Τρυπάλι στα ανατολικά της οροσειράς. Η ηλικία τους είναι από 200 έως 140 εκ.χρ.\r\n\r\nΤα υπόλοιπα πετρώματα σκεπάζουν και αυτά τους Πλακώδεις Ασβεστόλιθους, αλλά έχουν όμως πολύ μικρή εμφάνιση, κυρίως στα ανατολικά και δυτικά περιθώρια της οροσειράς, αν και στην υπόλοιπη Κρήτη καλύπτουν μεγάλες εκτάσεις.\r\n\r\nΔιασχίζοντας κανείς το φαράγγι της Σαμαριάς, περνάει από τα πετρώματα του Τρυπαλίου, που βρίσκονται στο Ξυλόσκαλο, στα κατώτερα πετρώματα της ομάδας των Πλακωδών ασβεστολίθων, με πρώτα τους τυπικούς πλακώδεις ασβεστόλιθους, τους σχιστόλιθους του Γκίγκιλου και το στρωματολιθικό δολομίτη στο τέλος των σκαλοπατιών. Από το μέσο περίπου του φαραγγιού και μέχρι την έξοδο στην Αγία Ρου μέλη τα πετρώματα είναι αποκλειστικά πλακώδεις ασβεστόλιθοι.\r\n
Ιστορία και δημιουργία του Φαραγγιού
\r\nΟι ασβεστόλιθοι και γενικά όλα τα πετρώματα από ανθρακικό ασβέστιο είναι πάρα πολύ σκληρά και ανθεκτικά, όμως διαλύονται εύκολα όπως το βούτυρο στη ζέστη, από το νερό τη βροχής. Αυτή είναι η διαδικασία της καρστικής διάβρωσης όπου το νερό στην επιφάνεια της γης με τα οξέα που μεταφέρει λειώνει και καταστρέφει τα ασβεστολιθικά πετρώματα απομακρύνοντας το ανθρακικό ασβέστιο που περιέχουν. Με τη διαδικασία αυτή δημιουργούνται τα οροπέδια, τα σπήλαια και τα φαράγγια, μαζί με όλες τις άλλες μικρότερες μορφές στην επιφάνεια. Βέβαια η διαδικασία σχηματισμού όλων των καρστικών μορφών των Λευκών ορέων, ανάμεσα τους και των φαραγγιών δεν ήταν τόσο απλή.\r\n\r\nΑπό τη στιγμή που τα πετρώματα σχηματίστηκαν μέσα στη θάλασσα μέχρι σήμερα πολύπλοκες διαδικασίες που ξεκίνησαν από τη σύγκρουση της Αφρικανικής με την Ευρωπαϊκή πλάκα επέδρασαν στα πετρώματα. Αυτά συμπιέστηκαν, πτυχώθηκαν και ανασηκώθηκαν σχηματίζοντας τις οροσειρές. Όμως τα πετρώματα των Λευκών Ορέων και ιδιαίτερα οι Πλακώδεις ασβεστόλιθοι αρχικά σκεπάστηκαν από τεράστιο\r\n\r\nόγκο πετρωμάτων που ξεπέρασαν τα 40 χιλμ. πάχος. Λόγω της πίεσης και θερμοκρασίας που αναπτύχθηκε μεταμορφώθηκαν σε μάρμαρα, έγιναν ελαφρύτερα και στη συνέχεια ξεπετάχτηκαν απότομα προς την επιφάνεια σκορπώντας τριγύρω τα υπόλοιπα πετρώματα. Μεγάλα ρήγματα κατακερμάτισαν τη συνέχεια των πετρωμάτων και οριοθέτησαν τα Λευκά Όρη στη μορφή του σήμερα.\r\n\r\nΗ ανύψωση των πετρωμάτων στη σημερινή τους θέση ξεκίνησε πριν’ από 13 περίπου εκ.χρ. ήταν όμως εντονότερη τα τελευταία 5. Η μετακίνηση των πετρωμάτων έγινε πάνω στα ρήγματα, όπως στο ρήγμα του Ξυλόσκαλου, πάνω στο οποίο ελίσσεται το μονοπάτι, το οποίο ανασήκωσε την περιοχή βόρεια του φαραγγιού ή το ρήγμα Παλαιόχωρας – Σφακίων που σήκωσε συνολικά τα Λευκά Όρη και έδωσε το έναυσμα για την ανάπτυξη όλων των φαραγγιών της περιοχής.\r\n\r\nΣυνεπώς, οι τεκτονικές κινήσεις ανασήκωναν διαρκώς την ξηρά σε σχέση με τη θάλασσα αναγκάζοντας το νερό των ρεμάτων να σκάβει όλο και πιο βαθιά τα πετρώματα, διαλύοντάς τα ταυτόχρονα, με αποτέλεσμα να σχηματίζονται τα φαράγγια κάθετα στη διεύθυνση των ρηγμάτων. Η εντύπωση ότι τα φαράγγια ακολουθούν κατά μήκος και βάθος παλιότερα ρήγματα είναι εσφαλμένη και φαίνεται χαρακτηριστικά στα στενά τμήματα των φαραγγιών της περιοχής (πχ. Ιμπρος, Σαμαριά) όπου τα πετρώματα συνεχίζονται αδιατάραχτα και στις δύο πλευρές του φαραγγιού.\r\n\r\nΟι διακυμάνσεις όμως της θάλασσας καθόριζαν το ρυθμό αλλά και τη συμπεριφορά στη δράση του επιφανειακού νερού. Έτσι, όταν η θάλασσα ανέβαινε, όπως συνέβη πολλές φορές κατά τις μεσοπαγετώδεις περιόδους, τότε το νερό των ρεμάτων αντί να σκάψει απέθετε υλικά στην όχθη των φαραγγιών δημιουργώντας τις αναβαθμίδες. Τέτοιες συναντά κανείς γύρω από το χωριό Σαμαριά, αλλά και στην έξοδο του φαραγγιού. Εκεί, κατά την τελευταία πιθανόν μεσοπαγετώδη περίοδο το νερό απέθεσε χαλίκια και κροκάλες που ξεκινούν από τις Πόρτες και φτάνουν μέχρι την ακτή. Η τελευταία άνοδος της ξηράς (ή πτώση της θάλασσας) ανάγκασε το νερό να σκάψει ξανά τις αποθέσεις του και να σχηματίσει ένα μικρότερο φαράγγι βάθους περίπου έξι μέτρων και πλάτους ενός που φαίνεται χαρακτηριστικά μετά το περίπτερο στην έξοδο του φαραγγιού.\r\n\r\n \r\n
Δρ. Χαρ. Γ. Φασουλάς
\r\n(Το κείμενο αυτό είναι η εισήγηση του ερευνητή του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Δρ. Μπάμπη Φασουλά στο Σεμινάριο με θέμα τα Λευκά Όρη και τα Φαράγγια που πραγματοποίησε η Οικολογική Πρωτοβουλία Χανίων με τη συνεργασία του Τμήματος Περιβαλλοντικής Αγωγής της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Χανίων στις 7 Φεβρουαρίου 2004, στο 16ο 17ο ΔΣ Χανίων, στα πλαίσια του Προγράμματος «Εθελοντισμός και Περιβάλλον», που υλοποιεί η Ο.Π.Χ. με θέμα την παρακολούθηση, προστασία και ανάδειξη των Φαραγγιών του Δίκταμου και των Μαχαιρών, τις λίμνες Αγιάς και Κουρνά και τις παραλίες του βόρειου άξονα των Χανίων)\r\n\r\n \r\n\r\n
